پول شویی پنهان در دنیای هنر و رسانه/ چگونه فرهنگ به ابزاری برای جرایم مالی تبدیل می شود؟
فرایند تبدیل وجوه غیرقانونی به دارایی هایی قانونی است و در سالهای اخیر، حوزه فرهنگ، هنر و رسانه به فضایی جذاب و پرخطر برای این جرایم مالی بدل شده است. بازار هنر جهانی، با حجم معاملاتی بالغ بر ۴۶ میلیارد دلار در سال ۹۱۰۲ ، یکی از اصلیترین مسیرهای پولشویی است که سالانه بیش از ۳ میلیارد دلار معاملات مشکوک در آن گزارش می شود ( Financial Crime Academy, 0202 ).
مقدمه
تصور کنیدیک تابلو نقاشی ارزشمند در یک حراجی هنری با چند میلیون دلار فروخته میشود، اما پشت پرده این معامله میلیاردی، داستانی فراتر از هنر وجود دارد؛ پولی ناشناس که قصد دارد از بستر فرهنگ و هنر عبور کند و هویتی پاک برای خود بسازد. پولشویی، فرایند تبدیل وجوه غیرقانونی به داراییهایی قانونی است و در سالهای اخیر، حوزه فرهنگ، هنر و رسانه به فضایی جذاب و پرخطر برای این جرایم مالی بدل شده است.بازار هنر جهانی، با حجم معاملاتی بالغ بر ۶۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۹، یکی از اصلیترین مسیرهای پولشویی است که سالانه بیش از ۳ میلیارد دلار معاملات مشکوک در آن گزارش میشود (Financial Crime Academy, 2025). این حوزه به دلیل فقدان شفافیت در معاملات، ارزشگذاری ذهنی آثار هنری و وجود معاملات نقدی فراوان، بستری ایدهآل برای پنهانسازی منابع غیرقانونی فراهم میکند. به علاوه، ظهور فناوریهای نوین مانندNFTها و پلتفرمهای دیجیتال، راههای تازهای برای پولشویی خلق کرده است که پیچیدگی موضوع را دوچندان کردهاند.
در ایران نیز، بازار هنر و فضای رو به رشد رسانههای دیجیتال، چالشی مهم در برابر اقدامات ضدپولشویی قرار گرفتهاند. نبود قوانین جامع و نظارت مؤثر، به ویژه پس از تصویب قانون مبارزه با پولشویی در ۱۳۹۷ که نیازمند اصلاحات است، زمینه را برای سوءاستفادههای مالیفراهم کرده است. نمونههایی از استفاده از شبکههای اجتماعی و معاملات هنر تهران برای مبادلات غیرشفاف مالی گزارش شده است.
پیشگیری از این جرم پیچیده نیازمند اقدامات چندجانبه است: افزایش نظارت بر فعالیتهای هنری و رسانهای، بهکارگیری فناوریهایی مانند بلاکچین برای شفافیت تراکنشها، آموزش عمومی درباره پیامدهای پولشویی و اصلاح قوانین داخلی و هماهنگی با نهادهای بینالمللی مانند FATF. . این اقدامات میتواندمانع تبدیلفرهنگ و هنر به ابزاری برای جرایم مالی شود و از هدر رفتن سرمایههای فرهنگی جلوگیری نماید.
مفاهیم و مکانیسمهای پولشویی در فرهنگ، هنر و رسانه
پولشویی به فرآیندی گفته میشود که در آن وجوه حاصل از فعالیتهای غیرقانونی به تدریج و با استفاده از روشهای مختلف، به داراییهایی قانونی تبدیل میشوند تا منشاء آنها پنهان بماند. این فرایند معمولاً بر اساس سه مرحله اصلی قرارگیری (Placement)، لایهبندی (Layering)و ادغام (Integration)انجام میشود (Interpol, 2024).در حوزه هنر، پولشویان از بازار آثار گرانقیمت مانند تابلوهای نقاشی، مجسمهها و حتی آثار دیجیتال مانند توکنهای غیرقابل تعویض (NFT)،برای تحقق این مراحل استفاده میکنند. مثلاً خریدیک تابلو با قیمتی بسیار بالاتر از ارزش واقعی اش یکی از روشهای قرارگیری است که پولهای آلوده وارد بازار رسمی میشوند. سپس با فروش مجدد آثار به صورت معاملات متعدد و پیچیده (لایهبندی) جریان پول مبهم و جداسازی میشود، و در نهایت با ادغام این وجوه در چرخه اقتصادی به شکل داراییهای رسمی و پذیرفته شده درآمده و قابل استفاده میگردند (UNESCO, 2025).
حوزههای فرهنگ و هنر که پولشویی در آنها رایج است، شامل حراجیها، گالریهای هنری و بازارهای آنلاین است. همچنین حمایت مالی از جشنوارههای فرهنگی، موزهها یا حتی پروژههای هنری میتواند به عنوان پوششی برای پنهانسازی پولهای کثیف مورد استفاده قرار گیرد. به علاوه، رسانههای دیجیتال و فضای تبلیغات آنلاین، از جمله پلتفرمهای استریم مانند یوتیوب و توییچ، به دلیل نظارت نسبتا محدود و ماهیت غیرشفاف خود، تبدیل به عرصهای جدید برای جابجایی غیرقانونی وجوه شدهاند که با بهرهگیری از تبلیغات پولی میتوان آنها را به شکل پیچیدهای پنهان نمود.جذابیت این حوزهها برای پولشویان ناشی از چند عامل است؛ نخست، فقدان سازوکارهای کامل نظارتی و قانونی که امکان پیگیری دقیق معاملات را دشوار میکند. دوم، ماهیت ذهنی و ترکیبی ارزشگذاری در هنر که باعث میشود قیمتها متغیر و تحت تأثیر دیدگاههای فردی خریداران و فروشندگان باشد. سوم، گستردگی و جهانی بودن بازارهای هنر و رسانه که امکان انتقال بینالمللی سرمایه را تسهیل میکند. این ویژگیها این حوزهها را به بخشهایی ایدهآل برای پنهانکاری مالی تبدیل کردهاند و این فرایندها معمولاً به شکل ماهرانهای در پس فرهنگ و هنر مخفی میمانند (FATF, 2023).
از منظر اقتصادی، این پدیده بخشی از اقتصاد سایه (Shadow Economy) محسوب میشود؛ اقتصادی که در آن فعالیتها و جابجاییهای غیررسمی و غیرشفاف انجام میشود و با سنگاندازی در روندهای شفاف اقتصاد رسمی، به فساد سیستماتیک و آسیبهای اجتماعی منجر میشود. مبارزه با پولشویی در حوزه فرهنگ و هنر نیازمند هماهنگی بینالمللی، قوانین شفاف و بهرهبرداری از فناوریهای نوین ردیابی مثل بلاکچین است که بتواند زیرساخت لازم برای افزایش شفافیت و کاهش ریسک سوءاستفاده را فراهم آورد.
پولشویی حوزه فرهنگ، هنر و رسانه در جهان و ایران
در سطح جهانی، پولشویی از طریق هنر به ابزاری پررنگ و پیچیده تبدیل شده است. پروندههای متعددی در شهرهایی مانند لندن، نیویورک و کشور هنگکنگ وجود دارد که نشان میدهد چگونه تابلوهای هنری با قیمت های گزاف برای انتقال میلیاردها دلار وجوه غیرقانونی به کار گرفته شدهاند. به عنوان نمونه، پروندهNazem Ayyad یکی از موارد برجسته پولشویی در آمریکا است که در آن از معاملات هنری برای انتقال و پولشویی مبالغ هنگفت استفاده شده است. همچنین، گزارش ۲۰۲۳Deloitteاز بازار هنر جهانی که ارزشی بالغ بر ۶۵ میلیارد دلار دارد، نشان میدهد حدود ۱۰ درصد از این معاملات مشکوک به پولشویی است و بخش قابل توجهی از این جرایم در فضای غیرشفاف هنر رخ میدهد. علاوه بر هنر سنتی، بازار نوظهور داراییهای دیجیتال از قبیلNFTها نیز در حال تبدیل به عرصهای جدید برای پولشویی است که به علت ماهیت غیرمتمرکز و ناشناخته آن، جذابیت فراوانی برای پولشویان دارد. از سوی دیگر، مافیای ایتالیایی نیز از صنعت هالیوود بهره برده و پولهای آلوده را از طریق فیلمها و تولیدات سینمایی روانه چرخه اقتصادی قانونی کردهاند که این موضوع در گزارشهای نظارتی بینالمللی مورد بررسی قرار گرفته است.
در ایران، با گسترش بازار هنر تهران و توسعه سریع رسانههای اجتماعی، این فضاها به کانالهای بالقوه برای پولشویی تبدیل شدهاند. گزارشهای مرکز بررسی جرایم سازمانیافته سایبری از رشد استفاده از رسانههای اجتماعی و حتی برخی رویدادهای فرهنگی مانند کنسرتها و فیلمها برای انتقال وجوه مشکوک حکایت دارند. به دلیل نبود شفافیت در معاملات هنری، ضعف قوانین اجرایی و فشارهای تحریمهای اقتصادی، این فرآیندها تسهیل شده است. به عنوان مثال، برخی فعالان بازار هنر تهران از فقدان شفافیت و نظارت کافی برای مبادلات مالی غیرقانونی بهره بردهاند. در بخش رسانه، تبلیغات و پلتفرمهای استریم نیز ابزارهایی بهکار گرفته شدهاند که در پشت پرده آنها وجوه غیررسمی جابهجا میشوند. علاوه بر این، بر اساس آمار بانک مرکزی و گزارشهای بینالمللی شفافیت مالی، ایران در شاخص شفافیت مالی جایگاه پایینتری دارد که این خود عامل تسهیلکننده پولشویی است.
تأثیر این گونه جرایم مالی بر جامعه گسترده است؛ کالاییشدن فرهنگ و هنر باعث کاهش ارزشهای اصیل فرهنگی و اقتصادی میشود و اعتماد عمومی نسبت به رسانهها و نهادهای فرهنگی را کاهش میدهد. مردم و فعالان فرهنگی به مرور نسبت به فرایندهای ناپیدای اقتصادی در این فضا بدبین شده و این موضوع به کلیت ساختار اجتماعی و فرهنگی آسیب میرساند. از سوی دیگر، جریان پولشویی باعث گسترش اقتصاد سایه و ایجاد فساد سیستماتیک میشود که پیامدهای بلندمدتی برای توسعه اقتصادی و فرهنگی کشور دارد.
در مجموع، این پروندهها و گزارشها نه تنها هشدارهای جدی برای مقابله با پولشویی در حوزه فرهنگ و هنر ایجاد کردهاند بلکه ضرورت بهبود قوانین، افزایش نظارت و حمایت از شفافیت جهانی و محلی را بار دیگر برجسته کردهاند.
تأثیرات و چالشهای پولشویی در عرصه فرهنگ، هنر و رسانه
پولشویی در حوزه فرهنگ، هنر و رسانه تأثیرات مخربی را بر ساختارهای اقتصادی، فرهنگی و ارتباطی جامعه به جا میگذارد. نخست از منظر اقتصادی، این پدیده باعث فرار مالیاتی گسترده و انتقال سرمایه به اقتصاد زیرزمینی میشود؛ امری که منجر به کاهش درآمدهای قانونی دولت و افزایش نابرابری اقتصادی میگردد. هنگامی که وجوه غیرقانونی از این طریق به چرخه اقتصاد وارد میشوند، رقابت سالم در بازارهای رسمی کاهش یافته و فساد سیستماتیک رشد میکند. در ایران نیز این موضوع با وجود محدودیتهای قانونی و فشارهای تحریمی، بهویژه با ضعف قانون مبارزه با پولشویی مصوب ۱۳۹۷، شدت یافته است. کمبود سازوکارهای نظارتی کافی در بازارهای هنر دیجیتال و فضای رسانهای، شکافهای بزرگی در مقابله با این مشکل ایجاد کرده و باعث شده فعالان فرهنگی و جامعه محلی در معرض خطرات جدی قرار گیرند (مرکز بررسی جرایم سازمان یافته سایبری، ۱۴۰۲).
از منظر فرهنگی، پولشویی هنر را به ابزاری صرفاً تجاری و کالایی تبدیل میکند؛ روندی که خلاقیت و ارزشهای اصیل هنری را کاهش داده و آثار را به محصولاتی بیروح جهت معامله اقتصادی بدل میسازد. این کالاییسازی نهتنها به تضعیف هویت فرهنگی میانجامد بلکه مخاطبان را نسبت به اصالت هنری دچار تردید میکند. در واقع، جریان مالی غیرقانونی به نوعی فرهنگ را تحت تسلط ارزشهای مادی قرار داده و آن را از جوهرهاش تهی میکند (Mashberg, 2019)
در حوزه ارتباطات و رسانه، رشد پولشویی بهخصوص در فضای دیجیتال و شبکههای اجتماعی چالشهای فراوانی ایجاد کرده است. ارزهای دیجیتال و کریپتوکارنسیها که در پلتفرمهای هنری و رسانهای به کار میروند، امکان انتقال سریع و نامحسوس وجوه را فراهم کرده و در نتیجه نظارت و رصد این فعالیتها دشوار شده است. نبود قوانین مشخص برای بازار هنرهای دیجیتال، به ویژه در ایران، این آسیبپذیری را تشدید میکند و منجر به کاهش اعتماد عمومی به محتوا و برندهای رسانهای میشود (FATF, 2023).
در سطح هنجاری، پولشویی فرهنگ را به صورت «کالاییسازی» در میآورد؛ فرآیندی که در آن جنبههای غنی فرهنگی به محصولات تجاری تبدیل شده، معنا و ارزش واقعی خود را از دست میدهند. این موضوع مشکلات اخلاقی و اجتماعی عمیقی را در پی دارد و ضرورت واکاوی و اصلاح سیاستها و قوانین موجود برای حفاظت از اصالت فرهنگی را برجسته میسازد.در خصوص ایران نیز باید تاکید کرد که پولشویی در حوزه فرهنگ و هنر با چالشهای خاص و پیچیدهای همراه است. به دلیل محدودیتهای تحریمی، ضعف در قوانین مبارزه با پولشویی و نارساییهای نظارتی، بازار هنر تهران و رسانههای دیجیتال به بستری برای انجام برخی معاملات مشکوک تبدیل شدهاند. گزارش مرکز بررسی جرایم سازمانیافته سایبری نشان میدهد که انتقال وجوه از طریق تبلیغات آنلاین، پلتفرمهای استریم و حتی رویدادهای فرهنگی مانند کنسرتها و فیلمها، به صورت غیررسمی و با کمترین شفافیت انجام میشود. این در حالی است که پولشویی تأثیرات گسترده و عمیقی بر عرصههای اقتصادی، فرهنگی و رسانهای دارد. در حوزه اقتصادی،یکی از پیامدهای اصلی آن کاهش درآمدهای قانونی دولت و گسترش اقتصاد زیرزمینی است که به افزایش نابرابری اقتصادی و ایجاد فساد سیستماتیک منجر میشود. بر اساس گزارش مرکز اطلاعات مالی وزارت امور اقتصادی و دارایی، در سال ۱۴۰۳ بیش از ۶۲ هزار گزارش معاملات مشکوک به پولشویی ثبت شده که رشدی بیش از ۹۵ درصد نسبت به سال قبل نشان میدهد. حجم پولشویی در اقتصاد ایران افزون بر ۹۰۰ هزار میلیارد تومان برآورد شده که بخش عمدهای از آن در بازارهای غیررسمی جریان دارد و آسیب جدی به چارچوبهای قانونی و اقتصادی کشور میزند (مرکز اطلاعات مالی،۱۴۰۳؛ خبرگزاری تسنیم،۱۴۰۴).
قانون مبارزه با پولشویی ایران مصوب ۱۳۹۷، هرچند گامی رو به جلو است، اما با توجه به تحریمها و ناکافی بودن نظارت برای بازارهای نوظهور مانند هنر دیجیتال و فضای مجازی، هنوز قادر به مقابله کامل با این مشکلات نیست. بازارNFTها و ارزهای دیجیتال در فضای داخلی ایران در حال رشد است اما بدون چارچوب قانونی مشخص، مورد سوءاستفاده قرار میگیرد. همچنین فقدان سیستمهای شفافسازی معاملات هنری و اقتصادی، شکافهای جدی در بحث بازدارندگی به وجود آورده است.
راهحلها و پیشنهادها برای مقابله با پولشویی در عرصه فرهنگ، هنر و رسانه
پولشویی در حوزههای فرهنگ، هنر و رسانه چالشی پیچیده و چندبعدی است که نیازمند رویکردهای جامع و هدفمند برای کنترل و مقابله میباشد. نخستین گام عملی، تقویت نظارت بر معاملات آثار هنری به ویژه در حراجیها و گالریها است. ایجاد کمیتههای تخصصی با مأموریت بررسیدقیق معاملات بالاتر از مبلغ معین میتواند امکان رصد و کنترل جابجاییهای مشکوک را افزایش دهد. این کمیتهها علاوه بر شناسایی افراد و مجموعههای درگیر، بستر مناسبی برای جمعآوری دادههای معتبر از تراکنشها فراهم میکنند (Interpol, 2024).
استفاده از فناوریهای نوین مانند بلاکچین به عنوان ابزاری برای ثبت شفاف مالکیت آثار هنری و پیگیری دقیق تراکنشها، نقش بسیار مؤثری در ایجاد شفافیت و کاهش امکان پولشویی دارد. این فناوری به واسطه ثبت دائمی و غیرقابل تغییر اطلاعات، قابلیت رصد معاملات را در بازارهای سنتی و دیجیتال تقویت میکند و از سوءاستفادههای مالی جلوگیری مینماید (UNESCO, 2025).
از سوی دیگر، آموزش عمومی فعالان بازار هنر، رسانه و همچنین آگاهیبخشی به جامعه از طریق کمپینهای رسانهای، نقش کلیدی در پیشگیری از پولشویی ایفا میکند. افزایش دانش مخاطبان درباره خطرات و نشانههای پولشویی میتواند منجر به حساسیت بیشتر و گزارش دهی بهتر شود. در ایران، به دلیل شدت این پدیده و ضعف قوانین، این آموزشها ضرورت مضاعفی دارند.
در حوزه قانونگذاری، اصلاح و بهروزرسانی قوانین مبارزه با پولشویی به خصوص با تمرکز بر پوشش حوزههای فرهنگی و هنری ضروری است. سازگاری قوانین داخلی ایران با استانداردهای بینالمللی مانندFATFباعث تسهیل همکاریهای بینالمللی و تقویت سازوکارهای نظارتی خواهد شد. تعامل فعال با نهادهای جهانی و اشتراکگذاری اطلاعات مالی از دیگر اقدامات کلیدی برای مقابله موفقیتآمیز است (FATF, 2023).
در نهایت، برخورد فراگیر و هماهنگ از سوی دولت، نهادهای مرتبط و جامعه مدنی میتواند زمینه ساز کاهش ریسکهای فساد و پولشویی در عرصه فرهنگ، هنر و رسانه شود و سلامت اقتصادی و فرهنگی جامعه را تضمین کند.
نتیجهگیری
در شرایط کنونی که فناوریهای نوین و بازارهای فرهنگی به سرعت گسترش مییابند، پولشویی با روشهایی پیچیده و پنهان رشد قابل توجهی دارد. مراحل قرارگیری، لایهبندی و ادغام وجوه در حوزه فرهنگ، هنر و رسانه، آسیبهای اقتصادی و اجتماعی جدی بر جای میگذارند و ارزشهای فرهنگی را مخدوش میکنند. طبق گزارش مرکز اطلاعات مالی وزارت اقتصاد ایران، در سال ۱۴۰۳ بیش از ۶۲ هزار گزارش معاملات مشکوک به پولشویی ثبت شده است که نسبت به سال قبل رشدی ۹۵ درصدی نشان میدهد. حجم کل پولشویی تخمینی در اقتصاد ایران حدود ۹۰۰ هزار میلیارد تومان است؛ عددی نگرانکننده که نشاندهنده عمق و وسعت این پدیده است.مستندات واقعی از پروندههای متعدد در سطح جهان و گزارشهای میدانیدر ایران، گواه بر اهمیت و ضرورت مقابله فوری با پولشویی در عرصههای فرهنگی و رسانهای است. فناوریهایی مثلNFTو رمزارزها، در کنار شبکههای رسانهای گسترده، چشمانداز جدیدی برای این جرایم مالی ساختهاند که پیچیدگی مقابله با آنها را افزایش داده است.از این رو، لازم است جامعه، نهادهای ناظر، سیاستگذاران، هنرمندان و فعالان رسانهای با همکاری و بهرهگیری از فناوریهای نوین و اصلاحات قانونی، ضمن حفاظت از فرهنگ و رسانه، مانع تبدیل آنها به ابزاری برای جرایم مالی شوند. این عرصهها باید فضایی سالم برای شکوفایی فرهنگ و هنر باقی بمانند؛ حوزههایی که نه قربانی جرایم مالی بلکه سپری در برابر آن باشند.
« نویسنده :اعظم حسابی لشکاجانی »
