مد دیجیتال، پدیدهای نوظهور است که در مسیر تحولات جهانی صنعت مد، به سرعت جایگاه خود را بهعنوان یک اکوسیستم خلاق و فناورانه تثبیت کرده است. این جریان از همنشینی میان هنر طراحی، نوآوری تکنولوژیک و اقتصاد دیجیتال خلق شده و توانسته مفاهیم سنتی مد را بهکلی بازتعریف کند. در ایران، با وجود چالشهای زیرساختی و موانع فرهنگی، این حوزه در حال تبدیل شدن به بستری اثرگذار برای پاسخگویی به نیازهای روزمره مردم، گسترش ظرفیتهای تولید محتوای فرهنگی و ایجاد فرصتهای ارزآور است.
مد دیجیتال را میتوان در دو دسته اصلی طبقهبندی کرد. نخست، محصولات کاملاً مجازی که صرفاً در محیطهای دیجیتال چون متاورس، بازیهای اینترنتی، شبکههای اجتماعی و فیلترهای واقعیت افزوده حضور دارند. این کالاها فاقد وجود فیزیکی بوده و مالکیت آنها با بهرهگیری از فناوریهای نوین مانند NFT (توکنهای غیرقابل تعویض) و بلاکچین ثبت و مبادله میشود. دوم، فرآیند دیجیتالیشده تولید و عرضه پوشاک، که در آن طراحی، پرو و حتی خرید، با بهرهگیری از نرمافزارهای پیشرفته سهبعدی (CAD)، شبیهسازی لباس روی آواتار مشتری و تحلیل دادههای رفتاری او انجام میشود. این رویکرد، بخش مهمی از تجربه خرید را به محیط آنلاین منتقل کرده و مرزهای فیزیکی عرضه را از میان برده است.
ارتباط مد دیجیتال با زندگی روزمره ایرانی، بهویژه در شهرهای بزرگ و مناطق متراکم، ابعاد گستردهای دارد. صرفهجویی در زمان و هزینه، نمونه بارز آن است؛ در کشوری که شلوغی مراکز خرید، ترافیک شهری و هزینه رفتوآمد دغدغهای جدی محسوب میشود، پرو مجازی لباس نهتنها نیاز به حضور واقعی را کاهش میدهد بلکه مصرف سوخت و آلودگی هوا را نیز کم میکند. از نگاه اقتصادی، این مدل به تولیدکنندگان داخلی اجازه میدهد تنوعی بیسابقه از طرحها و سایزها را بدون انبار کردن موجودی، در اختیار مشتری قرار دهند، زیرا دارایی اصلی آنها «فایل دیجیتال طراحی» است نه لباس آمادهٔ انبار شده.
بُعد فرهنگی مد دیجیتال، شاید مهمترین ظرفیت آن برای ایران باشد. فرهنگ پوشش ایرانی، ترکیبی غنی از الگوها، رنگها و نقشنگارهای سنتی است که در رقابت جهانی، بهدلیل محدودیت تولید و صادرات فیزیکی، کمتر شناخته شده است. اکنون طراحان میتوانند این هویت بصری را در قالب پوشاک دیجیتال عرضه کنند؛ از مانتوهای طرح ترمه برای آواتارهای متاورسی گرفته تا لباسهای الهامگرفته از سوزندوزی بلوچ، برای استفاده در بازیهای آنلاین. این کار نوعی صادرات نرم فرهنگی محسوب میشود که هزینه انتقال آن بهمراتب پایینتر از صادرات کالای فیزیکی است.
با وجود فرصتهای چشمگیر، موانع قابلتوجهی نیز پیش روی این مسیر قرار دارد. محدودیتهای پهنای باند، مخصوصاً در مناطق غیرشهری، تجربه کاربری را تحتتأثیر قرار میدهد. مفهوم مالکیت مجازی برای بسیاری از کاربران هنوز ناشناخته یا غیرقابلاعتماد است، که همین امر میتواند بازار داخلی را محدود سازد. نبود قوانین حمایتی برای ثبت و حفاظت از آثار دیجیتال، طراحان را در برابر سرقت هنری آسیبپذیر میکند و حضور کمرنگ برندهای ایرانی در رویدادهای بینالمللی، فرصت دیدهشدن جهانی را کاهش میدهد.
با این حال، نقشه راهی جامع میتواند این موانع را به سکوی پرتاب تبدیل کند. نخست، توسعه زیرساخت دیجیتال از طریق ایجاد پلتفرم بومی مد دیجیتال ضروری است؛ پلتفرمی که علاوه بر سرعت و امنیت بالا، ابزارهای تخصصی سهبعدی، امکان پرو واقعیت افزوده، درگاه پرداخت امن و قابلیت تعامل در بازارهای جهانی را ارائه دهد. دوم، فرهنگسازی گسترده باید انجام شود تا مردم با مزایای مالکیت دیجیتال آشنا شوند؛ این کار از طریق برنامههای آموزشی در مدارس هنر، کارگاههای تخصصی در دانشگاهها و برگزاری رویدادهای ملی مانند «جشنواره مد دیجیتال ایران» ممکن میشود. سوم، قانونگذاری حمایتی بهطور جدی باید دنبال شود تا مالکیت معنوی طرحها در فضای دیجیتال ثبت و ضمانت اجرایی پیدا کند.
اجرای این نقشه راه بهتر است مرحلهبندی شود. در فاز کوتاهمدت (یک تا دو سال)، تمرکز بر راهاندازی پلتفرم و جذب اولین گروه کاربران انجام میگیرد، به همراه فروش مستقیم محصولات مجازی ویژه بازار داخلی. در فاز میانمدت (حدود سه سال)، فناوری پرو واقعیت افزوده در فروشگاههای آنلاین و حتی شعبههای فیزیکی برندهای مطرح ادغام میشود و عادت خرید دیجیتال میان مصرفکنندگان تقویت خواهد شد.
در فاز بلندمدت (پنج ساله)، تشکیل شبکه ملی طراحان و توسعهدهندگان، همکاری با شرکتهای فناوری و مؤسسات فرهنگی، و حضور سازمانیافته ایران در نمایشگاههای بینالمللی مد دیجیتال و متاورس، هدف اصلی خواهد بود.
پایداری این صنعت در ایران، نه تنها با رویکرد «مد روز» بلکه با نگاه بلندمدت بهعنوان ابزاری برای اقتصاد خلاق، دیپلماسی فرهنگی و حفاظت محیطزیست باید تعریف شود. اگر این حوزه با همافزایی فناوری، قانون، سرمایه انسانی و فرهنگ پیش برود، مد دیجیتال قادر است هم نیازهای فوری مردم را پاسخ دهد و هم بنای یک بازار جهانی برای برندهای ایرانی را ایجاد کند. آینده آن، بستگی به همین امروز دارد؛ امروز باید زیرساخت ساخت را آموزش داد و قانون نوشت تا فردا بتوانیم در عرصه جهانی حرفی تازه بزنیم.
صدیقه غریبی
کارشناس مسائل فرهنکی اجتماعی و رسانه
